Lekarz propagujący idee antyszczepionkowców a odpowiedzialność za błąd medyczny

Już w ubiegłym roku w mediach pojawiły się informacje, że niektórzy lekarze wyrażali publicznie krytyczne opinie na temat szczepień przeciwko COVID-19. Reakcja samorządu lekarskiego była natychmiastowa – wszczęcie postępowań dyscyplinarnych.

Wprawdzie art. 54 Konstytucji RP zapewnia każdemu wolność wyrażania swoich poglądów, jednakże w przypadku osób wykonujących określone zawody, wolność słowa doznaje pewnych ograniczeń. Zgodnie z art. 4 Ustawy z dnia 5 grudnia 1996 r. o zawodach lekarza i lekarza dentysty (t.j. Dz. U. z 2021 r. poz. 790 z późn. zm., dalej jako: u.z.l.), lekarz ma obowiązek wykonywać zawód, zgodnie ze wskazaniami aktualnej wiedzy medycznej, dostępnymi mu metodami i środkami zapobiegania, rozpoznawania i leczenia chorób, zgodnie z zasadami etyki zawodowej oraz z należytą starannością.

Punkt odniesienia dla oceny odpowiedzialności za szkodę

Treść art. 4 u.z.l. jest kluczowy dla oceny odpowiedzialności cywilnoprawnej lekarza, ponieważ wyznacza normatywny wzorzec postępowania. Ocena odpowiedzialności cywilnoprawnej lekarza jest dokonywana indywidualnie – czyli osobno dla każdego przypadku.

Niemniej obowiązek wykonywania zawodu lekarza w sposób zgodny ze wskazaniami aktualnej wiedzy medycznej wynika również z art. 6 ust. 1 Ustawy z dnia 6 listopada 2008 r. o prawach pacjenta i Rzeczniku Praw Pacjenta (t.j. Dz. U. z 2020 r. poz. 849 z późn. zm.). Zgodnie z powyższym przepisem, pacjent ma prawo do świadczeń zdrowotnych odpowiadających wymaganiom aktualnej wiedzy medycznej.

Wymagania aktualnej wiedzy medycznej w zakresie COVID – 19 odnoszące się do stosowania szczepionek przeciwko COVID-19 są na bieżąco aktualizowane, między innymi przez Centers for Disease Control and Prevention. Zniechęcanie do szczepień może być zatem uznawane za działanie niezgodne z wymaganiami aktualnej wiedzy medycznej.

Wolność słowa a zasady etyki lekarskiej

Każdy ma prawo do własnej opinii na temat szczepień przeciwko COVID-19. Nie są to szczepienia powszechne o obowiązkowym charakterze. Jednakże propagowanie idei antyszczepionkowców przez lekarzy może naruszać art. 2 Kodeksu etyki lekarskiej. Zgodnie z tym artykułem:

„1. Powołaniem lekarza jest ochrona życia i zdrowia ludzkiego, zapobieganie chorobom, leczenie chorych oraz niesienie ulgi w cierpieniu; lekarz nie może posługiwać się wiedzą i umiejętnością lekarską w działaniach sprzecznych z tym powołaniem.

2. Najwyższym nakazem etycznym lekarza jest dobro chorego – salus aegroti suprema lex esto. Mechanizmy rynkowe, naciski społeczne i wymagania administracyjne nie zwalniają lekarza z przestrzegania tej zasady.

Idee antyszczepionkowe a odpowiedzialność deliktowa lekarza

Odpowiedzialność lekarza za błąd medyczny jest odpowiedzialnością deliktową, która została uregulowana w Kodeksie cywilnym. Zgodnie z treścią art. 415 Kodeksu cywilnego: kto z winy swej wyrządził drugiemu szkodę, obowiązany jest do jej naprawienia. Przesłankami odpowiedzialności deliktowej są w świetle przywołanego przepisu wina, szkoda oraz związek przyczynowo - skutkowy pomiędzy zdarzeniem sprawczym wywołującym szkodę, a tą szkodą.

Przepis art. 361 § 1 Kodeksu cywilnego ujmuje związek między działaniem bądź zaniechaniem zobowiązanego, a powstałym skutkiem w postaci szkody jako konieczną przesłankę odpowiedzialności odszkodowawczej. Inaczej mówiąc – jeżeli nie ma szkody, która jest normalnym następstwem błędu medycznego, nie ma też odpowiedzialności odszkodowawczej za ten błąd. Nie wyłącza to jednak odpowiedzialności dyscyplinarnej lekarza.

Kodeks cywilny przyjął dualistyczną koncepcję winy, polegającą na tym, że wina łączy w sobie element obiektywny i subiektywny. Element obiektywny to niezgodność działania sprawcy z określonymi regułami postępowania, czyli każde zachowanie niewłaściwe - w stosunku do lekarza - naruszenie obowiązujących reguł wynikających z zasad wiedzy medycznej i doświadczenia zawodowego.

Element subiektywny oznacza niewłaściwe nastawienie psychiczne sprawcy szkody w postaci umyślności lub nieumyślności, i może w zakresie dotyczącym techniki medycznej wyrażać się w niewiedzy lekarza, nieostrożności w postępowaniu, nieuwadze bądź też niedbalstwie polegającym na niedołożeniu wymaganej miary staranności. Z ostatnim przypadkiem mamy do czynienia m.in. w sytuacji, gdy lekarz nie akceptuje aktualnych wytycznych w zakresie szczepień przeciwko COVID-19 oraz udziela porad medycznych niezgodnie z ich treścią, która jest mu znana.

Wykazanie szkody i związku przyczynowo – skutkowego

Warunkiem przypisania lekarzowi odpowiedzialności za błąd medyczny jest wykazanie przez pacjenta szkody – jej zakresu i wysokości. W przypadku szkody osobowej może mieć ona wymiar materialny (wszelkie celowe i uzasadnione ekonomicznie koszty leczenia i rehabilitacji) oraz niematerialny (krzywda).

Na tym etapie mogą pojawić się trudności dowodowe, ponieważ trudno będzie wykazać w postępowaniu sądowym, że przebieg COVID-19 byłby na przykład łagodniejszy i niepowikłany, gdyby lekarz nie zniechęcił pacjenta do szczepienia. Na przebieg choroby wywołanej wirusem Sars-Cov-2 mają wpływ różne czynniki, m.in. stan zdrowia pacjenta, choroby współistniejące, wiek itp.

Nadto, należałoby wykazać istnienie adekwatnego związku przyczynowo – skutkowego między szkodą a udzieleniem porady medycznej. Lekarz może odpowiadać tylko za normalne następstwa udzielonej porady. Nie może ponosić odpowiedzialności za skutki, które wystąpiłyby niezależnie od sposobu świadczenia przez niego usług medycznych. W tym kontekście szczególnego podkreślenia wymaga fakt, że zgodnie z aktualną wiedzą medyczną szczepienia nie chronią w 100% przed zakażeniem.

Zniechęcanie do szczepień jako błąd medyczny

Błąd medyczny w prawie cywilnym jest rozumiany wąsko - jako postępowanie sprzeczne z zasadami wiedzy i nauki medycznej w zakresie dla lekarza dostępnym. W piśmiennictwie prawniczym i medycznym wprowadza się różne podziały i klasyfikacje błędów lekarskich. Sąd Najwyższy, oceniając na tle poszczególnych stanów faktycznych kwestię cywilnej odpowiedzialności za szkody wyrządzone przy leczeniu odwołuje się zwykle do trzech typów błędu, wyróżnionych w oparciu o kryterium czynności, w związku z podjęciem których dochodzi do błędu medycznego – błędu rozpoznania (tzw. diagnostycznego), błędu prognozy (rokowania) i błędu w leczeniu (terapeutycznego). Nietrudno zauważyć, że udzielenie niewłaściwej porady medycznej w zakresie profilaktyki przeciw COVID-19 nie mieści się w powyższej klasyfikacji. Jednakże może być zakwalifikowane jako postępowanie sprzeczne z zasadami wiedzy i nauki medycznej.

Jak wskazał Sąd Najwyższy w wyroku z dnia 13 stycznia 2005 r. w sprawie o sygn. akt III CK 143/04: „Zarówno obowiązujące ustawy (art. 4 ustawy z 1998 r. o zawodach lekarza i lekarza dentysty, jak i zasady współżycia społecznego nakazują przeprowadzanie zabiegów operacyjnych zgodnie ze sztuką lekarską, aktualną wiedzą medyczną, etyką zawodową i należytą starannością. Wśród zasad tych mieści się niewątpliwie przeprowadzanie zabiegów operacyjnych z najwyższą starannością wymaganą od profesjonalistów, która wyklucza przypadkowe uszkodzenie innego niż będący przedmiotem zabiegu organu ciała pacjenta.” Powyższy pogląd choć sformułowany w odniesieniu do procedur związanych z przeprowadzaniem operacji, można odnieść przez analogię również do procedur zapobiegania i zwalczania pandemii.

Udzielenie przez lekarza porady medycznej zniechęcającej do szczepienia, pomimo braku przeciwwskazań do poddania się szczepieniu, może być traktowane jako nienależyte wykonywanie zawodu lekarza, przy czym trudności może sprawić poszkodowanemu wykazanie związku przyczynowo – skutkowego i szkody.