Epidemia jako siła wyższa - wpływ COVID-19 na odpowiedzialność kontraktową stron

Epidemia jako siła wyższa, wpływ COVID-19 na odpowiedzialność kontraktową stron

Kiedy w Polsce został wprowadzony stan zagrożenia epidemicznego, w następstwie czego zaczęły obowiązywać ograniczenia w funkcjonowaniu urzędów, niektóre organy administracji publicznej publikowały za pośrednictwem mediów społecznościowych informacje, zgodnie z którymi w razie niedopełnienia obowiązku wynikającego z norm prawa administracyjnego, z powodu ograniczeń spowodowanych epidemią, epidemia będzie rozumiana jako siła wyższa.

Były to jednak pojedyncze przypadki w skali kraju, a przy tym związane ściśle z prawem administracyjnym. W świetle prawa cywilnego, rozumienie epidemii jako siły wyższej będzie zależało ściśle od indywidualnych okoliczności sprawy. O ile w przypadku umowy o zorganizowanie imprezy turystycznej, epidemia może być uznana za siłę wyższą, której przy zawieraniu umowy strony nie mogły przewidzieć oraz której nie mogły zapobiec, o tyle już w przypadku umowy o dzieło, której wykonanie jest możliwe w ramach pracy zdalnej, powoływanie się na epidemię jako siłę wyższą, może okazać się nieskuteczne i niezasadne.

Precedens na skalę globalną

Obecnie, już nie tylko pojedyncze kraje, ale cały świat zmaga się z epidemią COVID-10, która w ocenie WHO urosła do rangi pandemii. Z uwagi na to, że ostatnia pandemia miała miejsce około wieku temu (przyp. pandemia grypy tzw. hiszpanki w 1918), orzecznictwo w zakresie oceny skutków tego typu zjawisk na odpowiedzialność kontraktową stron jest dość ograniczone i sprowadza się głównie do epidemii na skalę lokalną, albo hipotetycznych sytuacji.

Wypracowano natomiast spójną definicję siły wyższej, według której za siłę wyższą uznaje się zdarzenie:

• zewnętrzne,
• niemożliwe do przewidzenia,
• którego skutkom strony nie mogły zapobiec.

Siła wyższa jest niemożliwa do przewidzenia przez strony, a tym samym ma charakter nagły i nadzwyczajny. Przykłady siły wyższej to choćby katastrofy naturalne, akty władzy publicznej lub katastrofalne zjawiska społeczne bądź polityczne (np. rewolucje, zamach stanu, strajki) (por. wyrok Sądu Apelacyjnego w Lublinie z dnia 19.11.2019 r. sygn. akt III APa 15/19, LEX nr 2750252).

Definicja umowna siły wyższej

Strony mogą w umowie ograniczyć swoją odpowiedzialność kontraktową poprzez rozszerzenie definicji siły wyższej w ten sposób, że w treści jednego z postanowień umownych zostaną enumeratywnie wymienione zdarzenia uznawane przez strony za siłę wyższą. Mogą to być także zdarzenia, których charakter jako siły wyższej w świetle aktualnego orzecznictwa mógłby być wątpliwy.

Powyższe mieści się w zakresie zasady swobody umów. Zgodnie z art. 473 § 2 k.c. można ograniczyć zakres odpowiedzialności zobowiązanego. Granicą, której strony nie mogą przekroczyć jest wyłączenie odpowiedzialności dłużnika za szkody spowodowane z winy umyślnej. Możliwe jest natomiast wyłączenie odpowiedzialności za szkody, które zostaną spowodowane przez dłużnika z winy nieumyślnej (por. wyrok Sądu Apelacyjnego w Warszawie z dnia 25 maja 2012 r., LEX nr 1267467).

Siłę wyższą musi wykazać dłużnik

Bardzo często strony w ogóle nie zawierają w umowie postanowienia dotyczącego ograniczenia ich odpowiedzialności kontraktowej w razie wystąpienia siły wyższej lub zawierają w treści umowy bardzo ogólną definicję zaczerpniętą z orzecznictwa. W konsekwencji może to powodować szereg nieporozumień w przypadku, gdy na przykład rozwinie się pandemia. Jeszcze w styczniu bieżącego roku zdecydowana większość społeczeństwa pozostawała w – jak się okazało – błędnym przekonaniu, że epidemia ma charakter lokalny.

Jeżeli w umowie strony nie ograniczyły swojej odpowiedzialności wskazując wprost, że w razie niewykonania umowy przez jedną ze stron z powodu wybuchu pandemii/epidemii strona ta nie ponosi odpowiedzialności za szkodę wyrządzoną drugiej stronie, może dojść między nimi do konfliktu i skierowania roszczeń na drogę sądową.

Wystąpienie tak nadzwyczajnej sytuacji, jak pandemia, nie zmienia faktu, że zgodnie z art. 471 k.c. to dłużnik musi wykazać, że do niewykonania lub nienależytego wykonania umowy, doszło w następstwie okoliczności, za które nie ponosi on odpowiedzialności.

Oczywiste jest, że żadna ze stron umowy nie jest odpowiedzialna za wybuch pandemii, ale już nie tak pewny będzie wpływ wystąpienia pandemii na wykonanie zobowiązania stron. Związek między wybuchem pandemii nie musi mieć charakteru bezpośredniego, ale musi spełniać cechy adekwatnego związku przyczynowo – skutkowego.

Adekwatny związek przyczynowo – skutkowy między pandemią a szkodą

Pojęcie adekwatnego związku przyczynowo – skutkowego zostało zawarte w normie prawnej ujętej w art. 361 § 1 i 2 k.c. Schemat rozumowania poszkodowanego kontrahenta można opisać w prosty sposób – niezachowanie należytej staranności przez dłużnika doprowadziło do niewykonania umowy, a przez to kontrahent poniósł określoną szkodę majątkową.

Dłużnik ma za zadanie wykazać, że przyczyna sprawcza znajdowała się poza jego wolą, że była zdarzeniem zewnętrznym, którego skutkom nie mógł zapobiec, ani którego nie mógł przewidzieć. Jednocześnie w orzecznictwie wskazuje się, że badany związek przyczynowy może być strukturą wieloczłonową, złożoną, w której jedno zdarzenie (np. pandemia) stworzyło warunki do wystąpienia kolejnego (np. znaczne opóźnienie dostaw materiałów zza granicy), a szkodę spowodowało dopiero ostatni zdarzenie w ciągu zdarzeń (np. niewykonanie mebli pod wymiar w terminie) (por. wyrok Sądu Najwyższego z dnia 6 czerwca 2014 r., sygn. akt I CSK 462/13, LEX nr 1532773).

Podkreślenia wymaga fakt, że w art. 471 k.c. ustawodawca nie posługuje się pojęciem siły wyższej, a wyłącznie „okolicznościami, za które dłużnik odpowiedzialności nie ponosi”, które ma zdecydowanie szerszy zakres.

Wnioski

Podsumowując powyższe rozważania na temat tego, czy pandemia może mieć charakter siły wyższej, należy wskazać, że w świetle orzecznictwa charakter pandemii jako siły wyższej będzie badany indywidualnie, w zależności od stanu faktycznego sprawy. Nie w każdym przypadku pandemii czy epidemii strony nie będą mogły przewidzieć w chwili zawarcia umowy (np. jeżeli umowa została zawarta w okresie stanu zagrożenia epidemicznego).

Strony mogą ochronić swoje interesy majątkowe na wypadek niewykonania umowy z uwagi na wystąpienie tego typu zdarzeń poprzez uzgodnienie definicji siły wyższej w umowie i ograniczenie swojej odpowiedzialności za szkody. W razie braku uzgodnień w umowie, strona, która nie wykonała zobowiązania ma możliwość wykazania, że doszło do tego z przyczyn od niej niezależnych, na podstawie art. 471 k.c.