Szkody po powodziach – kto za nie odpowiada, kiedy i dlaczego

Siła wyższa jest definiowana w prawniczym języku z reguły jako zdarzenie zewnętrzne, nagłe, niemożliwe do przewidzenia i którego skutkom nie można zapobiec. Jako przykład siły wyższej często podaje się kataklizmy, w tym powodzie.

Zasadniczo siła wyższa jest zdarzeniem, za które nikt nie ponosi odpowiedzialności – stąd też jej nazwa. Szkody spowodowane powodzią zazwyczaj są kwalifikowane jako spowodowane siłą wyższą, niemniej w niektórych sytuacjach poszkodowany może liczyć na odszkodowanie. W tym artykule przyjrzymy się dwóm przypadkom, które najczęściej występują w praktyce, czyli odpowiedzialności Skarbu Państwa i odpowiedzialności zakładu ubezpieczeń.

Zabezpieczenie poprzez ubezpieczenie mienia

Odpowiedzialność zakładu ubezpieczeń jest w literaturze prawa określana mianem odpowiedzialności gwarancyjnej, ponieważ ubezpieczyciel (zakład ubezpieczeń) zobowiązuje się na podstawie umowy, spełnić określone świadczenie (np. wypłacić odszkodowanie) w razie zajścia wypadku przewidzianego w umowie (np. szkody spowodowanej powodzią), w zamian za zapłatę składki przez ubezpieczającego (np. właściciela nieruchomości).

Górną granicą odpowiedzialności zakładu ubezpieczeń z tytułu umowy ubezpieczenia mienia (np. nieruchomości i ruchomości stanowiących wyposażenie domu) jest suma gwarancyjna, wskazana w treści polisy. Ponad tę kwotę – nawet jeżeli wysokość szkody majątkowej jest znacznie wyższa – zakład ubezpieczeń nie ponosi odpowiedzialności.

Działaj mądrze po szkodzie

Stało się - mieszkanie zalane, mienie zniszczone, a wartość strat trudna do oceny. Zaistniały stan rzeczy wymaga udokumentowania. Powstanie szkody jest procesem, który wymaga zobrazowania i utrwalenia na potrzeby postępowania w sprawie likwidacji szkody. W czasach, gdy niemal każdy obywatel posiada telefon komórkowy wyposażony w aparat fotograficzny, to nic trudnego. Na potrzeby likwidacji szkody i ewentualnego procesu sądowego najlepszym materiałem dowodowym będą nagrania wideo oraz zdjęcia. Im więcej, tym lepiej, przy czym warto dokumentować stan mienia od początku powstania szkody, aż do ustąpienia wody oraz stan po jej ustąpieniu.

Dla ułatwienia pracy zakładowi ubezpieczeń oraz ewentualnie - biegłemu i sądowi, warto zadbać o to, aby dokumentacja fotograficzna była uporządkowana chronologicznie (np. w odrębnych folderach) oraz obejmowała zarówno szerszą perspektywę (np. całe pomieszczenie), jak i bliższe ujęcia. Na tej podstawie biegły będzie określał, jakie prace remontowe są niezbędne do wykonania oraz jaki będzie ich koszt.

W przypadku ubezpieczenia rzeczy ruchomych i ich całkowitego zniszczenia w czasie powodzi, warto wykonać kompletne ujęcia (z każdej strony), aby wykazać, że nie nadają się już do naprawy i dalszego użytku. Zebranie właściwych dowodów determinuje wynik sprawy – przed zakładem ubezpieczeń i ewentualnie przed sądem.

Pamiętajmy, że do przedłożenia dowodów na wysokość i zakres szkody jest zobowiązany wyłącznie poszkodowany, zaś zakład ubezpieczeń będzie podnosił wszelkie możliwe argumenty, aby wypłacić jak najniższe odszkodowanie – każdy dba o swój interes majątkowy.

Szkodą będzie nie tylko zniszczenie mienia, ale również każdy wydatek poniesiony w związku z powodzią, czyli na przykład: koszt usługi osuszenia mieszkania, koszt wypompowania wody z pomieszczeń, koszt dokonania napraw niecierpiących zwłoki. Każdy wydatek musi być udokumentowany - brak dokumentu to zaoferowanie zakładowi ubezpieczeń pola do zakwestionowania wysokości szkody. Preferowane przez sądy środki dowodowe w tym zakresie to przede wszystkim imienne rachunki i faktury VAT oraz potwierdzenia zapłaty (np. wydruk potwierdzenia przelewu na rachunek bankowy, pokwitowanie zapłaty).

Niezależnie od inicjatywy w zbieraniu materiału dowodowego ze strony poszkodowanego, również zakład ubezpieczeń powinien zadbać o pozyskanie dowodów. Najczęściej ograniczają się do oględzin rzeczoznawcy majątkowego. Ekspertyza prywatna, sporządzona na zlecenie poszkodowanego może tworzyć przeciwwagę dla wyceny sporządzonej przez zakład ubezpieczeń, jednakże nie zastąpi dowodu z opinii biegłego sądowego, jeżeli sprawa trafi na wokandę.

Zgłoś szkodę do ubezpieczyciela

W celu uzyskania odszkodowania na podstawie umowy ubezpieczenia należy w pierwszej kolejności zawiadomić ubezpieczyciela o tym, że doszło do zniszczenia mienia. Zarówno umowa ubezpieczenia, jak i ogólne warunki ubezpieczenia stanowiące jej integralną część, może przewidywać, że właściciel ubezpieczonego mienia powinien dokonać zawiadomienia w określonym terminie. Im szybciej, tym lepiej.

Dowody można przedłożyć również po wszczęciu postępowania w sprawie likwidacji szkody. Zakład ubezpieczeń powinien wydać decyzję ubezpieczeniową w ciągu 30 dni. W niektórych przypadkach okres ten może ulec wydłużeniu.

Procedura zgłaszania roszczeń oraz postępowania ubezpieczonego w przypadku szkody spowodowanej powodzią jest indywidualna dla każdego zakładu ubezpieczeń. Aby nie popełnić błędów, które mogłyby spowodować wyłączenie odpowiedzialności zakładu ubezpieczeń, warto zatem w pierwszej kolejności zapoznać się z procedurą postępowania w razie szkody i procedurą zgłaszania roszczeń. Lekturę dokumentów warto zacząć od umowy ubezpieczenia, przy czym najczęściej zasady zgłaszania szkody są określone w Ogólnych Warunkach Ubezpieczenia (OWU).

OWU powinny zostać wydane ubezpieczającemu wraz z polisą, przy czym coraz częściej zakłady ubezpieczeń udostępniają OWU na swoich stronach internetowych. Należy znaleźć OWU obowiązujące w dniu zawarcia umowy ubezpieczenia, a w razie trudności z uzyskaniem dokumentu we własnym zakresie najlepiej skontaktować się z zakładem ubezpieczeń, aby uniknąć błędów.

Skarb Państwa i jego odpowiedzialność za skutki powodzi

Skarb Państwa jest właścicielem wód (np. rzeki), dlatego ponosi odpowiedzialność za niewykonanie lub nienależyte wykonanie ustawowych obowiązków, które ciążą na nim zgodnie z ustawą z dnia 20.07.2017 r. Prawo wodne (t.j. Dz. U. z 2024 r. poz. 1087 z późn. zm., dalej jako: Prawo wodne).

Warunkiem przypisania odpowiedzialności odszkodowawczej Skarbowi Państwa jest jednak wykazanie, że szkoda wystąpiła nie w następstwie samej powodzi (siły wyższej), ale również z tej przyczyny, że Skarb Państwa zaniechał działań, do których podjęcia był zobowiązany na podstawie ustawy, czyli np. utrzymania przepływu rzeki.

Zgodnie z art. 163 ust. 1 Prawa wodnego, ochrona przed powodzią jest zadaniem Wód Polskich oraz organów administracji rządowej i samorządowej. Na podstawie art. 163 ust. 2 Prawa wodnego, Wody Polskie zapewniają, w zakresie swojej właściwości, ochronę ludności i mienia przed powodzią wywołaną przez wody publiczne stanowiące własność Skarbu Państwa, o których mowa w art. 212 ust. 1 pkt 1 Prawa wodnego.

Natomiast jednostki samorządu terytorialnego (gmina, powiat lub województwo) zapewniają, w zakresie swojej właściwości, ochronę ludności i mienia przed powodzią wywołaną przez wody publiczne stanowiące własność Skarbu Państwa, jeżeli zawarto porozumienie, o którym mowa w art. 213 ust. 3 Prawa wodnego, co wynika z art. 163 ust. 1 Prawa wodnego.

Zaniechanie tego rodzaju działań jest deliktem cywilnym, za który Skarb Państwa bądź jednostka samorządu terytorialnego ponosi odpowiedzialność na podstawie przepisów prawa cywilnego. Ochronę przed powodzią należy zaliczyć do wykonywania władzy publicznej (tak m.in. wyrok Sądu Najwyższego z 23.03.2017 r., sygn. akt: V CSK 568/16, LEX nr 2300174).

Zgodnie zaś z art. 417 § 1 Kodeksu cywilnego, za szkodę wyrządzoną przez niezgodne z prawem działanie lub zaniechanie przy wykonywaniu władzy publicznej ponosi odpowiedzialność Skarb Państwa lub jednostka samorządu terytorialnego lub inna osoba prawna wykonująca tę władzę z mocy prawa.

Z kolei na podstawie art. 417 § 2 Kodeksu cywilnego, jeżeli wykonywanie zadań z zakresu władzy publicznej zlecono, na podstawie porozumienia, jednostce samorządu terytorialnego albo innej osobie prawnej, solidarną odpowiedzialność za wyrządzoną szkodę ponosi ich wykonawca oraz zlecająca je jednostka samorządu terytorialnego albo Skarb Państwa.

Sposób dokumentowania szkody w tym przypadku jest analogiczny, jak w przypadku zgłaszania roszczeń do zakładu ubezpieczeń.

Przeciwdziałaj szkodzie

Podmiot zobowiązany do odszkodowania ponosi odpowiedzialność tylko za normalne następstwa działania lub zaniechania, z którego szkoda wynikła. Zasada ta odnosi się zarówno do Skarbu Państwa i jednostek samorządu terytorialnego, jak i do zakładu ubezpieczeń.

Jeżeli poszkodowany, pomimo obiektywnej możliwości zmniejszenia szkody, nie zrobił nic i czekał z założonymi rękami, aż woda sama opadnie, podmiot zobowiązany do naprawienia szkody może powołać się na brak związku przyczynowo-skutkowego między ostateczną wysokością i zakresem szkody a powodzią.

Ponadto, sam ustawodawca w art. 362 Kodeksu cywilnego zobowiązał poszkodowanego do przeciwdziałania szkodzie, ustanawiając zasadę, zgodnie z którą: Jeżeli poszkodowany przyczynił się do powstania lub zwiększenia szkody, obowiązek jej naprawienia ulega odpowiedniemu zmniejszeniu stosownie do okoliczności, a zwłaszcza do stopnia winy obu stron.

Czynności zmierzające do zmniejszenia zakresu szkody również należy udokumentować – na przykład zdjęciami, nagraniami wideo, dokumentami księgowymi i potwierdzeniami zapłaty.

Jeżeli zakład ubezpieczeń odmówił wypłaty odszkodowania, złóż odwołanie. Podobnie, jeśli wysokość szkody jest znacznie niższa, niż np. kosztorys sporządzony przez firmę budowlaną, zaangażowaną w remont budynku. Wyczerpanie drogi przedsądowej jest ważne na etapie procesu sądowego – jako dowód na podjęcie próby przedsądowego rozwiązania sporu i dla wykazania, że zakład ubezpieczeń dał powód do wytoczenia przeciwko niemu powództwa.

Gdy przedsądowe postępowanie, zainicjowane zgłoszeniem szkody do podmiotu zobowiązanego, nie przyniosło oczekiwanych rezultatów, jedyną drogą ochrony interesu majątkowego jest powództwo cywilne. Nie warto czekać z wniesieniem pozwu do sądu - z uwagi na ryzyko przedawnienia roszczeń i trudności dowodowe z wykazaniem szkody.