Klauzula „Rebus sic stantibus” – kiedy umowa może być rozwiązana przez sąd?

W ostatnim czasie coraz częściej mówi się o instytucji prawa cywilnego zwanej „Rebus sic stantibus”. Mowa o materialnoprawnej podstawie rozwiązania stosunku zobowiązaniowego z powodu nadzwyczajnej zmiany stosunków.

Dokładne przesłanki ustawowe, które muszą być spełnione, aby możliwa była ingerencja sądu, zostały ustalone w art. 3571 § 1 k.c. Należą do nich istnienie zobowiązania wynikającego z umowy, wystąpienie nadzwyczajnej zmiany stosunków, której strony nie mogły przewidzieć przy zawieraniu umowy, istnienie groźby poniesienia rażącej straty przez jedną ze stron lub nadmiernych trudności w spełnieniu świadczenia oraz istnienie związku przyczynowo – skutkowego między wystąpieniem nadzwyczajnej zmiany stosunków a groźbą poniesienia rażącej straty przez jedną ze stron lub nadmiernych trudności w spełnieniu świadczenia.

Zobowiązanie wynikające z umowy

Żeby można było zastosować rozwiązanie wskazane w art. 3571 § 1 k.c., między stronami sporu musi występować stosunek umowny. Jedynie zobowiązania istniejące i wynikające z umowy mogą być zmodyfikowane przez sąd powszechny. Nie będą to zatem zobowiązania, których źródłem jest przepis ustawy, albo jednostronna czynność prawna.

Nadzwyczajna zmiana stosunków

Kolejnym warunkiem modyfikacji wykonania zobowiązania jest ustalenie, że doszło do wystąpienia zmiany stosunków, która miała nadzwyczajny charakter oraz nie mogła być przewidziana przez strony w chwili zawierania tej umowy. Umowy zawarte w czasie epidemii nie spełniają tej przesłanki, albowiem strony zdawały sobie sprawę z zaistniałej sytuacji (mogły ją przewidzieć).

Nadzwyczajna zmiana stosunków może mieć źródło w przyrodzie. Będzie to między innymi nieurodzaj i klęski żywiołowe. Mogą to być także zjawiska o podłożu społecznym, np. wojna. W orzecznictwie nadzwyczajność przypisuje się także m.in. hiperinflacji, kryzysom gospodarczym oraz epidemii.

Groźba poniesienia rażącej straty lub nadmiernych trudności

Wystąpienie nadzwyczajnej zmiany stosunków nie uzasadnia jeszcze ingerencji w umowę stron. Należy wskazać, że konieczne jest zaistnienie groźby, że jedna ze stron może ponieść rażącą stratę w razie spełnienia świadczenia, albo że spełnienie świadczenia będzie się wiązało z nadmiernymi trudnościami.

Nie jest wymagane udowodnienie następczej niemożliwości świadczenia, ale wystarczy ustalenie, że stronie grozi rażąca strata bądź spełnienie świadczenia będzie się wiązało z nadmiernymi trudnościami. W niektórych sprawach obie te przesłanki będą występowały łącznie, niemniej wystarczy zaistnienie jednej z powyższych sytuacji. Strata musi być rażąca – powinna wykraczać poza zwykłe ryzyko kontraktowe wzrostu cen spowodowanego inflacją (nie hiperinflacją).

Związek przyczynowo – skutkowy

Może się zdarzyć, że w okresie nadzwyczajnej zmiany stosunków pojawią się trudności w spełnieniu świadczenia, ale nie będą one pozostawały w związku z tą nadzwyczajną, nieprzewidzianą sytuacją. Wówczas nie ma możliwości modyfikacji zobowiązania przez sąd powszechny.

Dla skorzystania z dobrodziejstwa instytucji opisanej w art. 3571 § 1 k.c. konieczne jest wykazanie, że między nadzwyczajną zmianą stosunków a groźbą rażącej straty lub nadmiernych trudności występuje związek przyczynowo – skutkowy.

Związek przyczynowo – skutkowy powinien być adekwatny, w rozumieniu art. 361 § 1 k.c. Nie musi on mieć bezpośredniego charakteru, może mieć charakter pośredni, a przy tym złożony i wieloczynnikowi. Między poszczególnymi ogniwami musi jednak występować zależność przyczynowa.

Jeżeli epidemia wpływa na dostępność lub cenę określonych towarów, to mamy do czynienia z wieloczynnikowym związkiem przyczynowo – skutkowym, ale jest to związek normalny – skutki ekonomiczne są normalnym następstwem ograniczeń wprowadzonych z powodu wybuchu pandemii. Analogiczna sytuacja występuje w razie klęsk żywiołowych, strajków, wojen czy aktów terroru na szeroką skalę, albo tylko w regionie, którego dotyczy działalność gospodarcza prowadzona przez strony.

Zakres modyfikacji umowy stron

Umowa stron wykonana w części może być zmieniona w tej części, w której nie została wykonana. Sąd może na przykład zmienić wysokość świadczeń wzajemnych stron, aby ograniczyć ryzyko rażącej straty. Niemniej w przypadku gdy i to na niewiele by się zdało, Sąd rozważa rozwiązanie umowy – w części niewykonanej przez strony, a gdyby umowa polegała na świadczeniu jednorazowym – w całości.

Jeżeli z powodu nadzwyczajnej zmiany stosunków wykonanie przez Ciebie umowy na rzecz kontrahenta nie może dojść do skutku, bo grozi poniesieniem przez Ciebie rażącej straty, albo wiąże się z nadmiernymi trudnościami, rozwiązanie przewidziane w art. 3571 § 1 k.c. może okazać się bardzo korzystne.

1. Wyrok Sądu Apelacyjnego w Katowicach z dnia 7 grudnia 2018 r., sygn. akt I ACa 644/18, LEX nr 266920.
2. Wyrok Sądu Apelacyjnego w Krakowie z dnia 8 stycznia 2020 r. sygn. akt I ACa 628/19, LEX nr 2979153.