Potrącenie- jak może być wykorzystane w procesie cywilnym?

Wzajemne rozliczenia między podmiotami pozostającymi w stałych stosunkach gospodarczych w wielu przypadkach mogą być skomplikowane. W wielu sytuacjach na przykład firma budowlana A jednocześnie jest wierzycielem i dłużnikiem hurtowni B. Zwłaszcza, gdy w toku współpracy między kontrahentami zaistnienieje spór, całościowe rozliczenie może okazać się problematyczne, lub wręcz niemożliwe. W takiej sytuacji możliwe jest wykorzystanie instytucji potrącenia, które to jednak może sprawiać określone problemy praktyczne.

Czym jest potrącenie?

Potrącenie jest to szczególna forma rozliczenia między dwoma podmiotami, która jest uregulowana w kodeksie cywilnym i kodeksie postępowania cywilnego.

Gdy dwie osoby są jednocześnie względem siebie dłużnikami i wierzycielami, każda z nich może potrącić swoją wierzytelność z wierzytelności drugiej strony, jeżeli przedmiotem obu wierzytelności są pieniądze lub rzeczy tej samej jakości oznaczone tylko co do gatunku, a obie wierzytelności są wymagalne i mogą być dochodzone przed sądem lub przed innym organem państwowym.

Jaki jest skutek potrącenia? Zgodnie z kodeksem cywilnym, wskutek potrącenia obie wierzytelności umarzają się nawzajem do wysokości wierzytelności niższej. W praktyce zatem możliwe jest skuteczne rozliczenie roszczeń wzajemnych między dwoma podmiotami w sposób inny niż osobna zapłata każdego roszczenia.

Jakie wierzytelności mogą być wzajemnie skompensowane?

Przedmiotem potrącenia mogą być pieniądze lub rzeczy tej samej jakości oznaczone tylko co do gatunku. Co do zasady prawie każde zobowiązanie wynikające z wzajemnych relacji handlowych będzie mogło zostać potrącone. W praktyce zatem można potrącić wierzytelność wynikającą z kary umownej z wierzytelnością o zapłatę wynagrodzenia wynikającego z umowy.

Przyjmuje się powszechnie, że wymagalna musi być tylko wierzytelność, która przysługuje osobie, która przedstawia wierzytelność do potrącenia.

Jakie zobowiązania nie będą mogły zostać wzajemnie skompensowane? Zgodnie z przepisami kodeksu cywilnego potrąceniu nie podlegają:



• wierzytelności nieulegające zajęciu komorniczemu, które są wskazane w przepisach dot. postępowania egzekucyjnego,


• wierzytelności o dostarczenie środków utrzymania, w tym w szczególności roszczenia o charakterze alimentacyjnym,


• wierzytelności wynikające z czynów niedozwolonych (art. 415 i n. KC),


• wierzytelności, co do których potrącenie wyłączają przepisy szczególne, np. te przewidziane w kodeksie pracy




Jak w praktyce zastosować potrącenie?

Potrącenie co do zasady nie zostaje uwzględniane z urzędu- aby zostało uwzględnione zarówno na etapie przedsądowym, jak i na etapie sądowym, strona chcąca skorzystać z tej instytucji prawa cywilnego musi podjąć określone działanie- tj. złożyć oświadczenie o potrąceniu lub we właściwym czasie zgłosić zarzut potrącenia.

Poniżej szczegółowo opisujemy dwa określone w przepisach kodeksu cywilnego i kodeksu postępowania cywilnego aspekty potrącenia- potrącenie materialne i potrącenie w ujęciu procesowym.

Potrącenie w ujęciu materialnym zostało opisane powyżej i jest to nic innego jak czynność prawna- złożenie oświadczenia woli, wskutek którego dochodzi do (przynajmniej częściowego) umorzenia wierzytelności.

Potrącenie w ujęciu procesowym natomiast, jest to zarzut, czyli jedna z możliwości obrony swoich praw przez pozwanego. Pozwany, który zgłasza zarzut potrącenia, żąda oddalenia powództwa w zakresie zgłoszonego zarzutu potrącenia z uwagi na umorzenie wierzytelności powoda w wyniku potrącenia jej z wierzytelnością, która przysługiwała pozwanemu. Podstawą zarzutu potrącenia może być tylko wierzytelność pozwanego z tego samego stosunku prawnego co wierzytelność dochodzona przez powoda, chyba że wierzytelność pozwanego jest niesporna lub uprawdopodobniona dokumentem niepochodzącym wyłącznie od pozwanego. Zarzut potrącenia może być złożony przed wdaniem się w spór co do istoty sprawy, czyli przede wszystkim z pierwszym pismem procesowym- np. odpowiedzią na pozew.

Potrącenie umowne- czym jest?

Powyższe przepisy dotyczą potrącenia ustawowego- czyli takiego, na które druga strona nie musi wyrazić zgody. Obok potrącenia ustawowego, na zasadzie swobody umów, funkcjonuje tzw. potrącenie umowne.

Zwłaszcza w grupach kapitałowych i podmiotach powiązanych wzajemne przepływy pieniądza mogą być w zasadzie wyłącznie wirtualne. Niemniej jednak, nie można zapominać, że w świetle prawa każdy przepływ gotówki między powiązanymi spółkami wymaga dokumentu prawnego. Takim dokumentem może być porozumienie kompensacyjne, dzięki któremu można rozliczyć wiele należności, zwłaszcza między podmiotami powiązanymi.

Na podstawie umowy o potrącenie strony zgadzają się na umorzenie swoich wierzytelności. W zasadzie do tej formy potrącenia nie stosuje się ograniczeń przewidzianych w kodeksie cywilnym do potrącenia ustawowego, nie ma zatem przeszkód żeby całkowicie potrącić (rozliczyć) wierzytelność o wartości 10.000 zł z wierzytelnością o wartości 1 mln zł.

Jak napisać oświadczenie o potrąceniu?

Mogłoby się wydawać, że po stwierdzeniu tzw. stanu potrącalności, napisanie oświadczenia o potrąceniu to jedynie formalność. Warto jednak wskazać, że w praktyce może to budzić określone wątpliwości

Przede wszystkim, warto pamiętać, że potrącenie to nie tylko przepisy kodeksu cywilnego, ale także bogate orzecznictwo i doktryna. Sądy, w tym Sąd Najwyższy wielokrotnie rozpatrywały sprawy, w których występowało potrącenie (w procesowym czy materialnym ujęciu). Na kanwie tych orzeczeń wypracowano wiele poglądów, o których trzeba pamiętać potrącając swoją wierzytelność.

Jednym z takich przykładów jest kwestia potrącenia wierzytelności przyszłej. Analizując przepisy można by dojść do wniosku, że takie potrącenie nie jest możliwe, podczas gdy w orzecznictwie wyraźnie dopuszcza się taką ewentualność.

Oświadczenie o potrąceniu powinno być jasnym oświadczeniem woli, czyli sam dokument w swojej treści powinien jasno wskazywać, czego potrącenie dotyczy. W tym zakresie należy być precyzyjnym pisząc dokument z potrąceniem, ponieważ zastosowanie mają przepisy kodeksu cywilnego w zakresie wykładni oświadczeń woli. Podobnie jak w przypadku samego potrącenia, orzecznictwo i doktryna związane z przepisami dot. oświadczeń woli wypracowało wiele ciekawych i koniecznych do uwzględnienia poglądów.

Podsumowanie

Potrącenie to zdecydowanie korzystna instytucja, zwłaszcza gdy firma, która jednocześnie jest Państwa dłużnikiem i wierzycielem, dochodzi swojej należności, a może okazać się niewypłacalna w najbliższym czasie. W takiej sytuacji, aby uczciwie rozliczyć wzajemne zobowiązania, warto złożyć oświadczenie o potrąceniu. Aby dokonać potrącenia konieczne jest jednak złożenie oświadczenia o potrąceniu.