Wznowienie postępowania karnego po zapadnięciu prawomocnego wyroku. Co może być podstawą do wznowienia postępowania?

W Kodeksie postępowania karnego ustawodawca pozostawił „furtkę”, która ma na celu zapobiegać błędom wymiaru sprawiedliwości i umożliwić ponowne przeprowadzenie postępowania karnego od początku. Mowa o procedurze wznowienia postępowania sądowego opisanej w art. 540 Kodeksu postępowania karnego i następnych.

Postępowanie karne może zakończyć się już na etapie postępowania przed Sądem I Instancji – jeżeli żadna ze stron nie wniesie apelacji do Sądu II Instancji, albo dopiero przed Sądem Najwyższym, w przypadku gdy po zakończeniu postępowania przed Sądem II Instancji co najmniej jedna ze stron skutecznie złoży skargę kasacyjną. Mogłoby się wydawać, że po uprawomocnieniu się wyroku skazującego, klamka zapadła i należy oczekiwać jedynie na wykonanie kary, ewentualnie – na możliwość skorzystania z instytucji, które są przewidziane w Kodeksie karnym wykonawczym. W niektórych przypadkach możliwe – a wręcz konieczne – jest wznowienie postępowania, uchylenie prawomocnego orzeczenia i przeprowadzenie postępowania na nowo.

Ogólne podstawy wznowienia postępowania

Wznowienie postępowania sądowego zakończonego prawomocnym orzeczeniem może nastąpić w przypadku gdy:

• skazany dowiedział się, że w związku z jego postępowaniem dopuszczono się przestępstwa (np. świadek złożył fałszywe zeznania), a istnieje uzasadniona podstawa do przyjęcia, że mogło to mieć wpływ na treść zapadłego wyroku (np. Sąd oparł swoje rozstrzygnięcie na zeznaniach tego świadka uznając je za wiarygodne),

lub

• po wydaniu orzeczenia ujawnione zostały nowe fakty lub dowody, nieznane Sądowi w trakcie postępowania (nieobjęte materiałem dowodowym zebranym w sprawie), przy czym te fakty lub dowody muszą mieć związek ze sprawą.

Nowe fakty lub dowody – kiedy pozwalają na wznowienie postępowania?

Nie każdy nowy fakt, czy nowy dowód może stanowić skuteczną podstawę uzasadniającą zainicjowanie procedury wznowienia postępowania. We wniosku o wznowienie postępowania należy wykazać, że ów nowy fakt bądź dowód wskazuje, że skazany nie popełnił czynu zabronionego, albo jego czyn nie stanowił przestępstwa (np. kwalifikował się jako naruszenie umowy, a nie przestępstwo oszustwa; skazany działał w obronie koniecznej, skazany działał w stanie wyższej konieczności) lub nie podlegał karze (np. skazany przekroczył granice obrony koniecznej, ale działał pod wpływem strachu lub wzburzenia usprawiedliwionych okolicznościami zamachu).

Druga kategoria nowych faktów i dowodów, prowadzących do wznowienia postępowania, dotyczy ściśle wymiaru kary. Są to fakty i dowody, które wskazują, że oskarżony został skazany za przestępstwo zagrożone karą surowszą, albo Sąd nie zastosował obligatoryjnego nadzwyczajnego złagodzenia kary - które byłoby zastosowane, gdyby nowy fakt lub dowód był Sądowi znany. Postępowanie może być wznowione na niekorzyść oskarżonego – jeżeli prokurator lub oskarżyciel posiłkowy odkryją nowe fakty i dowody wskazujące na to, iż Sąd błędnie przyjął okoliczności wpływające na nadzwyczajne obostrzenie kary.

Trzecia kategoria nowych faktów i dowodów, prowadzących do wznowienia postępowania dotyczy tych, które wskazują na to, że Sąd umorzył lub warunkowo umorzył postępowanie karne, ale przyjął błędnie, że oskarżony popełnił zarzucany mu czyn. Innymi słowy, dotyczy to sytuacji, gdy Sąd powinien uznać oskarżonego za niewinnego, a nie umarzać postępowanie.

Orzeczenie TK bądź organu międzynarodowego

Rozstrzygnięcie organu międzynarodowego, działającego na mocy umowy międzynarodowej ratyfikowanej przez Polskę (np. Europejskiego Trybunału Praw Człowieka, Komitetu Praw Człowieka ONZ) może stanowić podstawę wznowienia postępowania na korzyść oskarżonego.

Natomiast orzeczenie Trybunału Konstytucyjnego o niezgodności z Konstytucją, ratyfikowaną umową międzynarodową lub z ustawą przepisu prawnego, na podstawie którego Sąd wydał prawomocny wyrok, może być podstawą do wznowienia postępowania na korzyść strony – czyli nie tylko oskarżonego, ale też oskarżyciela posiłkowego, przy czym ustawodawca wyraźnie zastrzegł, że nie można wznowić postępowania na niekorzyść oskarżonego.

Szczególne przypadki wznowienia

Procedura wznowienia postępowania sądowego zakończonego prawomocnym orzeczeniem może być wykorzystywana również do naprawienia błędów wymiaru sprawiedliwości w odmiennym kierunku. Szczególne przypadki wznowienia postępowania to:

• niepotwierdzenie przez „małego świadka koronnego” w postępowaniu karnym informacji ujawnionych przez siebie, w sytuacji gdy te informacje były podstawą do zastosowania nadzwyczajnego złagodzenia kary,

oraz

• uchylenie lub istotna zmiana treści prawomocnego wyroku, z powodu którego zostało zastosowane umorzenie absorpcyjne.

Rozpoznanie sprawy pod nieobecność oskarżonego

Z dniem 14 listopada 2011 r. do Kodeksu postępowania karnego została wprowadzona dodatkowa, szczególna podstawa wznowienia postępowania sądowego zakończonego prawomocnym orzeczeniem. Dotyczy ona sytuacji, w której oskarżony dowiedział się o zapadłym wobec niego orzeczeniu po prawomocnym zakończeniu sprawy i został pozbawiony możliwości prawa do obrony, w tym między innymi prawa do wniesienia apelacji.

W tym przypadku wniosek należy złożyć w terminie zawitym miesiąca od dnia, w którym oskarżony dowiedział się o zapadłym wobec niego orzeczeniu. Warunkiem wznowienia postępowania jest rozpoznanie sprawy pod nieobecność oskarżonego, któremu nie doręczono zawiadomienia o terminie posiedzenia lub rozprawy, albo doręczono je w inny sposób niż osobiście, gdy wykaże, że nie wiedział o terminie i możliwości wydania orzeczenia pod jego nieobecność. Ostatnia przesłanka jest najtrudniejsza do spełnienia.

Nie można powoływać się na tę podstawę wznowienia, jeżeli doręczono zawiadomienie przez dwukrotne awizo, oskarżony odmówił przyjęcia korespondencji, albo oskarżony zmienił miejsce zamieszkania lub nie przebywa pod wskazanym przez siebie adresem i nie powiadomił o tym organu.

Podsumowanie

Procedura wznowienia jest dwuetapowa. W pierwszym etapie Sąd rozpoznaje wniosek o wznowienie postępowania. Jeżeli uzna go za zasadny, uchyla zaskarżone orzeczenie (mimo że jest już prawomocne) i przekazuje sprawę właściwemu sądowi do ponownego rozpoznania. Drugi etap polega na przeprowadzeniu postępowania sądowego od początku. Od nowo wydanego orzeczenia oskarżonemu przysługuje apelacja.

Wniosek o wznowienie postępowania może być złożony na wniosek skazanego. W niektórych przypadkach sąd może samodzielnie, z urzędu podjąć decyzję o wznowieniu postępowania. Wniosek o wznowienie postępowania może również złożyć na korzyść skazanego, jego osoba najbliższa w razie ujawnienia się podstaw do wznowienia postępowania po śmierci skazanego.