Odwołanie darowizny - kiedy i jak odwołać darowiznę już wykonaną?

Darowizna jest dokonywana przeważnie między bliskimi krewnymi, albo osobami niespokrewnionymi, których łączy więź uczuciowa. Po dokonaniu darowizny relacje między obdarowanym a darczyńcą mogą ulec zmianie. Wówczas darczyńca, który czuje się pokrzywdzony, najchętniej odwołałby uczynioną darowiznę.

Ustawodawca wyraźnie wskazuje, w jakich przypadkach darowizna, która już została wykonana, może zostać odwołana oraz jakie są warunki formalne skutecznego odwołania darowizny. Kodeks cywilny definiuje darowiznę jako umowę, na podstawie której darczyńca zobowiązuje się do bezpłatnego świadczenia na rzecz obdarowanego, kosztem posiadanego majątku. Z zakresu definicji darowizny są wyłączone bezpłatne przysporzenia, które są dokonywane na podstawie innej umowy (np. umowy bezczynszowej dzierżawy, umowy użyczenia, umowy przekazania nieruchomości, nieodpłatnej umowy pożyczki, nieodpłatnej umowy zlecenia, nieodpłatnej umowy przechowania, umowy poręczenia) oraz zrzeczenie się prawa, które jeszcze nie zostało nabyte (np. zrzeczenie się dziedziczenia), albo jest na skutek zrzeczenia się uznane za nienabyte (np. oświadczenie o odrzuceniu spadku).

Odwołanie niewykonanej darowizny

Jeżeli po zawarciu umowy darowizny, ale przed jej wykonaniem, stan majątkowy darczyńcy uległ pogorszeniu, zaś wykonanie darowizny spowoduje uszczerbek dla jego własnego utrzymania odpowiedniego do usprawiedliwionych potrzeb, albo dla ciążących na nim obowiązków alimentacyjnych, można odwołać darowiznę.

Darowizna jest uznawana za wykonaną, jeżeli darczyńca spełnił już przyrzeczone świadczenie – np. wydał rzecz obdarowanemu. W przypadku podzielnych świadczeń (np. świadczeń pieniężnych), które zostały spełnione tylko częściowo, można odwołać darowiznę na podstawie art. 896 Kodeksu cywilnego w odniesieniu do tej części, która nie została wykonana. Odwołanie darowizny w części już wykonanej będzie dopuszczalne na innej podstawie prawnej, o czym dalej.

Wystąpienie niedostatku darczyńcy po wykonaniu darowizny

Zgodnie z art. 897 Kodeksu cywilnego: Jeżeli po wykonaniu darowizny darczyńca popadnie w niedostatek, obdarowany ma obowiązek, w granicach istniejącego jeszcze wzbogacenia, dostarczać darczyńcy środków, których mu brak do utrzymania odpowiadającego jego usprawiedliwionym potrzebom albo do wypełnienia ciążących na nim ustawowych obowiązków alimentacyjnych. Obdarowany może jednak zwolnić się od tego obowiązku zwracając darczyńcy wartość wzbogacenia.

W przypadku wystąpienia niedostatku darczyńcy po wykonaniu darowizny, nie ma możliwości odwołania darowizny, jeżeli nie ziściły się inne przesłanki ustawowe warunkujące możliwość jej odwołania. Jednakże w takiej sytuacji darczyńca ma prawo żądać od obdarowanego dostarczenia mu środków, których brakuje mu do utrzymania.

Obowiązek dostarczania środków spoczywający na obdarowanym jest wyznaczony granicami istniejącego wzbogacenia. Jeżeli obdarowany nie jest już wzbogacony (np. przekazał przedmiot darowizny innej osobie nieodpłatnie), to może zwolnić się z obowiązku wynikającego z art. 897 Kodeksu cywilnego. Drugą opcją jest zwrot darczyńcy wartości wzbogacenia, co niekiedy jest uzasadnione ekonomicznie, jeżeli wartość darowizny była nieznaczna.

Pojęcie niedostatku wskazanego w art. 897 Kodeksu cywilnego należy rozumieć według R. Trzaskowskiego jako: uwzględniający zdolności zarobkowe i sytuację majątkową darczyńcy brak środków wystarczających do utrzymania odpowiadającego usprawiedliwionym potrzebom darczyńcy albo do wypełnienia ciążących na darczyńcy ustawowych obowiązków alimentacyjnych.

Jak wskazuje A. Janas, obowiązek wynikający z omawianego przepisu polega na dostarczaniu darczyńcy środków utrzymania celem zaspokojenia jego usprawiedliwionych potrzeb, w tym konsumpcyjnych (zakup żywności, odzieży), kosztów leczenia, potrzeb mieszkaniowych, a także kulturalnych. Podkreślenia wymaga, że zakres i rodzaj potrzeb są uzależnione od stopy życiowej darczyńcy i poziomu jego życia przed wykonaniem darowizny.

Rażąca niewdzięczność obdarowanego

Zgodnie z art. 898 Kodeksu cywilnego darczyńca może odwołać darowiznę - nawet już wykonaną, jeżeli obdarowany dopuścił się względem niego rażącej niewdzięczności. Zwrot przedmiotu odwołanej darowizny powinien nastąpić stosownie do przepisów o bezpodstawnym wzbogaceniu. Od chwili zdarzenia uzasadniającego odwołanie obdarowany ponosi odpowiedzialność na równi z bezpodstawnie wzbogaconym, który powinien się liczyć z obowiązkiem zwrotu.

Jak słusznie wskazał Sąd Najwyższy w postanowieniu z dnia 29 października 2019 r. wydanym w sprawie o sygn. akt IV CSK 256/19: Gdy rażąco niewdzięczne zachowanie ma charakter ciągły (dotyczy to zwłaszcza zaniechania), termin roczny należy liczyć od chwili, w której stan rażąco niewdzięcznego zachowania ustał.

Jak słusznie wskazuje A. Janas: „Rażąca niewdzięczność ze strony obdarowanego rodzi po stronie darczyńcy prawo odwołania darowizny, będące swoistą sankcją za naruszenie etycznego obowiązku wdzięczności, jaki spoczywa na obdarowanym z mocy umowy darowizny.” W wyroku z dnia 30 listopada 2016 r., sygn. akt: I ACa 875/16, Sąd Apelacyjny w Krakowie wskazał, że „pod pojęcie rażącej niewdzięczności podpada tylko takie zachowanie się obdarowanego, polegające na działaniu lub zaniechaniu skierowanym bezpośrednio lub nawet pośrednio przeciwko darczyńcy, które oceniając rzecz rozsądnie, musi być uznane za wysoce niewłaściwe i krzywdzące darczyńcę”.

Należy podkreślić, że darowizna nie może być odwołana z powodu niewdzięczności, jeżeli darczyńca przebaczył obdarowanemu (art. 899 § 1 Kodeksu cywilnego). Nawet w przypadku, gdy w chwili przebaczenia darczyńca nie miał zdolności do czynności prawnych, przebaczenie będzie skuteczne, gdy nastąpiło z dostatecznym rozeznaniem.

Forma odwołania darowizny

Według art. 900 Kodeksu cywilnego, odwołanie darowizny następuje przez oświadczenie złożone obdarowanemu na piśmie. Oznacza to, że nawet w przypadku kiedy przedmiotem darowizny była nieruchomość, dla skutecznego odwołania darowizny wystarczająca jest forma pisemna. Złożenie skutecznego prawnie oświadczenia o odwołaniu darowizny powoduje powstanie roszczenia o zwrotne przeniesienie własności przedmiotu darowizny z obdarowanego na darczyńcę.

Krótki termin na odwołanie darowizny

Termin odwołania darowizny z powodu rażącej niewdzięczności obdarowanego jest stosunkowo krótki i wynosi 1 rok od dnia, w którym uprawniony do odwołania dowiedział się o niewdzięczności obdarowanego (art. 899 § 3 Kodeksu cywilnego).

Oświadczenie o odwołaniu darowizny jest czynnością jednostronną, a odwołanie darowizny następuje z chwilą, gdy oświadczenie o odwołaniu doszło do obdarowanego w taki sposób, że mógł się zapoznać z jego treścią (tak uchwała Sądu Najwyższego z dnia 17 października 1963 r., sygn. akt. III CO 51/63). Roczny termin ma charakter prekluzyjny, a zatem jego upływ sąd bierze pod uwagę z urzędu oraz nie podlega przywróceniu.

Obroną obdarowanego przed odwołaniem darowizny z powodu rażącej niewdzięczności może być powołanie się na przebaczenie darczyńcy, albo na obowiązek wynikający z zasad współżycia społecznego. Zgodnie z art. 902 Kodeksu cywilnego, przepisów o odwołaniu darowizny nie stosuje się, gdy darowizna czyni zadość obowiązkowi wynikającemu z zasad współżycia społecznego.