Czy wojna w Ukrainie jest siłą wyższą?

Od ponad miesiąca za wschodnią granicą Polski trwa wojna pomiędzy Federacją Rosyjską a Ukrainą. Wojna wpływa również na sytuację gospodarczą w kraju, może bowiem oddziaływać na wzajemne relacje gospodarcze z podmiotami ukraińskimi, które obecnie dotknięte są wojną i często również kryzysem humanitarnym. Jakie prawo przewiduje rozwiązania na takie sytuacje?

Siła wyższa- definicja

Siła wyższa jest pojęciem z zakresu prawa głównie cywilnego (aczkolwiek liczne odniesienia do siły wyższej można znaleźć także m.in. w prawie administracyjnym), które umożliwia dostosowanie stosunku cywilnoprawnego do aktualnych okoliczności, których strony nie brały pod uwagę w momencie podpisywania umowy.

Warto nadmienić, że siła wyższa obecna jest w obrocie prawnym od czasów starożytnego Rzymu, gdzie juryści dostrzegli problematykę sił, którym człowiek nie może się przeciwstawić.

Pomimo obecności w szeroko pojętym prawie pierwszych zapatrywań w zakresie siły wyżej już od kilkuset lat, obecnie w polskim porządku prawnym (ale również i w porządku prawnym wielu państw europejskich) nie funkcjonuje jednolita, obecnie wiążąca definicja legalna siły wyższej.

Aby zdefiniować to zjawisko należy zatem sięgnąć do orzecznictwa, w szczególności orzecznictwa Sądu Najwyższego, który w kilkunastu wyrokach i uchwałach rozważał czym jest siła wyższa, podejmując próby scharakteryzowania jej cech konstytutywnych. Siła wyższa tradycyjnie klasyfikowana jest w dwóch ujęciach: w ujęciu kontraktowym (tym dotyczącym umów) i deliktowym (czyli tym dotyczącym czynów niedozwolonych). W tym artykule zostaną omówione ogólne założenia siły wyższej w ujęciu kontraktowym, gdyż to w tym ujęciu w związku z obecną sytuacją siła wyższa może mieć największe znaczenie dla przedsiębiorców.

Z orzecznictwa SN wynika, że siła wyższa to zjawisko, które uniemożliwia bądź znacznie utrudnia realizację umowy, którego strony nie mogły przewidzieć w momencie jej podpisywania, które wynika z przyczyn niezależnych od stron i któremu działaniu nie można się przeciwstawić. W związku z powyższym, można wymienić trzy cechy konstytutywne siły wyższej:

• przemożność
• zewnętrzny charakter
• obiektywna nieprzewidywalność

Każda z tych cech została szczegółowo omówiona w orzecznictwie. Warto jednak nadmienić, że trudno jest stworzyć klauzulę generalną, która nie będzie budziłą żadnych wątpliwości interpretacyjnych. Strony mogą doprecyzować rozumienie siły wyższej i skutek jaki związany będzie z wystąpieniem siły wyższej. Poprawne sformułowanie klauzuli umownej może zaoszczędzić stronom wielu problemów i potencjalnego sporu sądowego- warto o tym pamiętać na etapie negocjacji postanowień umownych.

Czy wojna spełnia definicję siły wyższej?

Skoro znamy już definicję siły wyższej, to czy wojna będzie spełniała jej przesłanki? Odpowiedź na to pytanie brzmi: co do zasady tak, ale to zależy. Od czego?

Zanim odpowiemy na powyższe pytanie, odpowiemy na pytanie, jakie zdarzenia tradycyjnie rzyjmuje się jako zdarzenia siły wyższej? SN podzielił je na trzy kategorie:

vis naturalis, czyli np. pożary, ulewy, trzęsienia ziemi, erupcje wulkanów vis armata, czyli np działania zbrojne, rozruchy, zamieszki, wojna. vis imperii, czyli np. gdy niemożliwość spełnienia umowy wynika z władczego rozstrzygnięcia władzy.

Widzimy zatem, że wojna co do zasady będzie klasyfikowana jako siła wyższa. Od czego zatem finalnie zależy, to czy wojna w Ukrainie jest siłą wyższą?

Zależy to od powiązania wojny z umową. Jeżeli działania wojenne uniemożliwiają bądź znacząco utrudniają realizację umowy, to wojna będzie mogła być klasyfikowana jako siła wyższa. Jeżeli jednak wojna nie będzie wpływała bezpośrednio ani pośrednio na realizację umowy, to pomimo tego, że jako taka będzie spełniała definicjęsiły wyższej, to w związku z brakiem związku z okolicznościami z umowy, strona nie będzie mogła się na te okoliczności powołać.

Przykład: Przedsiębiorstwo A (Polska sp. z o.o.) zawiera z ukraińską spółką B umowę w 2021 roku na świadczenie usług obróbki graficznej prezentacji multimedialnych. Spółka B znajduje się w zachodniej ukrainie, w terenach nieobjętych bezpośrednio działaniami wojennymi i deklaruje gotowość do świadczenia usług. Z uwagi na chęć ograniczenia kosztów, przedsiębiorstwo polskie decyduje się zerwać umowę powołując się na siłę wyższą.

Komentarz: W takiej sytuacji zerwanie umowy nie będzie możliwe w oparciu o przesłankę siły wyższej. Świadczenie usług nie było w żaden sposób nie pogorszyło się z uwagi na działania wojenne, ponadto to strona ukraińska była dotknięta potencjalną siłą wyższą. Strona polska szukała pretekstu do zerwania umowy, a siła wyższa jako pretekst nie może być wykorzystywana .

inne zdarzenia będące są siłą wyższą

Oprócz siły wyższej przykładami innych okoliczności, które mogły wystąpić w ostatnim czasie może w szczególności być:

• protesty, zamieszki
• akty władzy (np. zakazujące prowadzenia określonego rodzaju działalności czy nakładające kwarantannę)
• epidemia
• pandemia

W zakresie tych ostatnich należy również wziąć pod uwagę aspekt nieprzewidywalności. Warto nadmienić, że w rzeczywistości covidowej żyliśmy prawie dwa lata. To co było nieprzewidywalne w marcu 2020 roku, zapewne mogło zostać przewidziane w marcu 2021 roku czy w grudniu 2020 roku. Przypominamy, że aby dane zjawisko zakwalifikować jako siłę wyższą należy spełnić wszystkie trzy przesłanki (które opisywaliśmy powyżej) łącznie.

Co w przypadku wystąpienia siły wyższej?

Nie ma jednoznacznej, abstrakcyjnej odpowiedzi na to pytanie. Należy bowiem sięgnąć do postanowień umownych.

Zasadą jest, że strona nie powinna ponosić negatywnych konsekwencji związanych z wystąpieniem siły wyższej. Niemniej jednak strony w umowie mogą w szczególny sposób powiązać skutek z wystąpieniem zdarzenia siły wyższej.

W praktyce gospodarczej zazwyczaj z wystąpieniem siły wyższej wiąże się skutek w postaci:

• przedłużenia terminów umownych
• brak możliwości naliczania kar
• aktualizacji uprawnienia do odstąpienia od umowy
• zawieszenia umowy.