Świadczenie w drodze wyjątku – komu przysługuje?

Świadczenie w drodze wyjątku – komu przysługuje?

Ustawa z dnia 17 grudnia 1998 r. o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych (Dz. U. z 2020 r., poz. 53 t.j., dalej jako: u.e.r.) na pierwszy rzut oka dotyczy świadczeń emerytalno – rentowych. Ustawodawca zawarł w niej jednak także uregulowania dotyczące pewnego świadczenia socjalnego – przyznawanego w drodze wyjątku.

Szczególny tryb przyznawania świadczeń został lakonicznie opisany w art. 83 u.e.r. Organem uprawnionym do przyznania świadczenia na podstawie art. 83 u.e.r. nie jest miejscowy oddział ZUS, ale Prezes ZUS. Inny jest też tryb zaskarżania decyzji Prezesa ZUS, o czym dalej. Celem wprowadzenia tego świadczenia było zapewnienie ubezpieczonym, którzy nie mogą uzyskać prawa do emerytury lub renty, niezbędnych środków utrzymania. W tym trybie może być też przyznana renta rodzinna z tytułu śmierci ubezpieczonego. Świadczenia socjalne przyznawane na podstawie art. 83 u.e.r. są finansowane z budżetu państwa.

Przesłanki do ubiegania się o świadczenie w drodze wyjątku

Postępowanie w sprawie o świadczenie socjalne, o którym mowa w niniejszym artykule, w praktyce jest dwuetapowe. Pierwszy etap zostaje zainicjowany złożeniem wniosku o przyznanie emerytury lub renty. W razie uprawomocnienia się decyzji odmownej, z powodu niespełnienia formalnych przesłanek do przyznania świadczenia emerytalno – rentowego, ubezpieczony może wystąpić do Prezesa ZUS z wnioskiem o przyznanie świadczenia w drodze wyjątku.

Przesłanki ustawowe, które muszą być spełnione łącznie, aby ubezpieczonemu zostało przyznane takie świadczenie, są następujące:

• niespełnienie przez ubezpieczonego (członkom rodziny zmarłego ubezpieczonego – w przypadku renty rodzinnej) warunków wymaganych do uzyskania prawa do emerytury lub renty – na skutek szczególnych okoliczności
• brak możliwości podjęcia pracy lub działalności objętej ubezpieczeniem ze względu na całkowitą niezdolność do pracy lub wiek
• brak niezbędnych środków utrzymania

Decyzja w ramach „uznania administracyjnego”

Czynnikiem, który bardzo ogranicza możliwość uzyskania świadczenia w drodze wyjątku jest niewątpliwie to, że Prezes Zakładu Ubezpieczeń Społecznych nie jest zobligowany do przyznania świadczenia, nawet w przypadku wykazania trzech powyższych przesłanek.

Przepis wskazuje, że „Prezes Zakładu może przyznać w drodze wyjątku” świadczenie w wysokości nieprzekraczającej odpowiednich świadczeń przewidzianych w ustawie. Decyzja organu jest zatem podejmowana w ramach uznania administracyjnego i może być skontrolowana przez Wojewódzki Sąd Administracyjny.

Pojęcie „szczególnych okoliczności” w rozumieniu art. 83 ust. 1 u.e.r.

Pierwsza z przesłanek ustawowych wymienionych powyżej dotyczy „niespełnienia przez ubezpieczonego warunków wymaganych do uzyskania praw do emerytury lub renty na skutek szczególnych okoliczności”.

Ustawodawca celowo wprowadził niedookreślone pojęcie szczególnych okoliczności, aby umożliwić organowi i sądowi administracyjnemu indywidualną ocenę każdego przypadku. W praktyce, szczególne okoliczności są rozumiane przez Prezesa ZUS w bardzo wąskim zakresie, co jest niejednokrotnie przedmiotem kontroli sądowoadministracyjnej.

Jak wskazał Wojewódzki Sąd Administracyjny w Warszawie: „Na szczególne okoliczności składają się wyłącznie zdarzenia niezależne od ubezpieczonego. Chodzi tylko o zdarzenia albo trwały stan wykluczający aktywność zawodową konkretnej osoby z powodów ich skutków niemożliwych lub obiektywnie trudnych do przezwyciężenia (…) Szczególne okoliczności to okoliczności obiektywne, niezależne i niezawinione przez ubiegającego się o świadczenie w drodze wyjątku.”

Nie ma zatem możliwości uznania, że „szczególną okolicznością” będzie celowe uchylanie się od podejmowania pracy, pomimo zdolności do wykonywania pracy. Natomiast okres sprawowania opieki nad dziećmi powinien być uwzględniony, jednakże maksymalny wymiar, jaki należy uwzględnić, będzie zależał od indywidualnej sytuacji (np. czy opieka była sprawowana nad dzieckiem chorym lub niepełnosprawnym, nad jednym dzieckiem czy kilkoma).

Jeżeli Zakład Ubezpieczeń Społecznych odmówił przyznania Ci renty z tytułu całkowitej niezdolności do pracy, emerytury lub renty rodzinnej, ponieważ nie spełniasz warunków formalnych do uzyskania świadczenia emerytalno – rentowego, możesz podjąć próbę uzyskania świadczenia w drodze wyjątku.

Opisz nam swoją sytuację, przebieg pracy zawodowej począwszy od zakończenia edukacji, do uzyskania wieku emerytalnego lub całkowitej niezdolności do pracy.

W przypadku, gdy odmówiono Ci przyznania renty rodzinnej istotne znaczenie będzie miał przebieg zatrudnienia i przerw w zatrudnieniu zmarłego członka rodziny.

Zapoznamy się z Twoją sytuacją i zaproponujemy odpowiednie rozwiązanie.

1. Wyrok WSA w Warszawie z 8.07.2020 r., II SA/Wa 1094/19, LEX nr 3058589.