E-rozprawa: jak się zachować?

Pandemia wpłynęła na każdy aspekt życia Polaków. Jednym z nich jest prawo i spory sądowe. W marcu 2020 w obliczu atmosfery wielkiej niewiadomej po wybuchu pandemii w Polsce zdecydowano o tzw. zamknięciu sądów. Przez długi czas w roku 2020 sądy nie działały, a terminy sądowe nie biegły. Szybko jednak okazało się, że pandemia to nie jest zjawisko krótkie, a w nowej rzeczywistości przyjdzie nam funkcjonować dłużej. Całkowite zamrożenie wszystkich spraw sądowych byłoby oczywiście niemożliwe. Zdecydowano się wtedy na znaczne zmiany w procedurze cywilnej, m.in. poprzez informatyzację postępowań sądowych i wprowadzenie tzw. e-rozpraw.

Czym jest e-rozprawa i dlaczego została wprowadzona?

Tzw. e-rozprawa, czyli de facto posiedzenie zdalne, zostało wprowadzone do polskiego obrotu prawnego na mocy ustawy z 2 marca 2020 roku o szczególnych rozwiązaniach związanych z zapobieganiem, przeciwdziałaniem i zwalczaniem COVID-19, innych chorób zakaźnych oraz wywołanych nimi sytuacji kryzysowych (t.j. Dz. U. z 2021 r. poz. 2095 z późn. zm.). Aby lepiej zrozumieć, czym jest e rozprawa i jaką rolę pełni w polskim procesie cywilnym, należy sięgnąć do aktu prawnego. Czytamy w nim:

Art. 15zzs1. [Posiedzenie zdalne w postępowaniu cywilnym; zarządzenie przeprowadzenia posiedzenia niejawnego zamiast rozprawy lub posiedzenia jawnego]:

1. W okresie obowiązywania stanu zagrożenia epidemicznego albo stanu epidemii ogłoszonego z powodu COVID-19 oraz w ciągu roku od odwołania ostatniego z nich, w sprawach rozpoznawanych według przepisów ustawy z dnia 17 listopada 1964 r. - Kodeks postępowania cywilnego, zwanej dalej "Kodeksem postępowania cywilnego”:
• rozprawę lub posiedzenie jawne przeprowadza się przy użyciu urządzeń technicznych umożliwiających przeprowadzenie ich na odległość z jednoczesnym bezpośrednim przekazem obrazu i dźwięku (posiedzenie zdalne), z tym że osoby w nim uczestniczące, w tym członkowie składu orzekającego, nie muszą przebywać w budynku sądu;
• od przeprowadzenia posiedzenia zdalnego można odstąpić tylko w przypadku, gdy rozpoznanie sprawy na rozprawie lub posiedzeniu jawnym jest konieczne, a ich przeprowadzenie w budynku sądu nie wywoła nadmiernego zagrożenia dla zdrowia osób w nich uczestniczących;
• przewodniczący może zarządzić przeprowadzenie posiedzenia niejawnego, gdy nie można przeprowadzić posiedzenia zdalnego, a przeprowadzenie rozprawy lub posiedzenia jawnego nie jest konieczne;
• w pierwszej i drugiej instancji sąd rozpoznaje sprawy w składzie jednego sędziego; prezes sądu może zarządzić rozpoznanie sprawy w składzie trzech sędziów, jeżeli uzna to za wskazane ze względu na szczególną zawiłość lub precedensowy charakter sprawy.
2. Na wniosek strony lub osoby wezwanej zgłoszony na co najmniej 5 dni przed wyznaczonym terminem posiedzenia zdalnego sąd zapewni jej możliwość udziału w posiedzeniu zdalnym w budynku sądu, jeśli strona lub osoba wezwana wskaże we wniosku, że nie posiada urządzeń technicznych umożliwiających udział w posiedzeniu zdalnym poza budynkiem sądu.
3. Sąd poucza osobę wezwaną oraz stronę niezastępowaną przez adwokata, radcę prawnego, rzecznika patentowego lub radcę Prokuratorii Generalnej Rzeczypospolitej Polskiej o treści ust. 2 przy doręczeniu pierwszego zawiadomienia o terminie posiedzenia zdalnego.

E-rozprawa jest tymczasowym środkiem mającym na celu umożliwienie procedowania spraw z zachowaniem zasad dystansu społecznego i nie narażając stron na zakażenie koronawirusem. W praktyce e rozprawa cechuje się tym, że strony nie są obowiązane być jednocześnie w budynku sądu (ani w innej podobnej placówce, e-rozprawa nie jest bowiem przesłuchaniem w drodze pomocy prawnej). Zarówno powód, jak i pozwany, a także świadkowie i biegli oraz skład orzekający będą łączyli się na rozprawę za pomocą komunikatora, każdy ze swojego sprzętu.

E rozprawa może być zatem bardzo wygodna- nie trzeba udawać się fizycznie do budynku sądu (często do innego miasta czy nawet województwa), a złożyć zeznania czy przedstawić stanowisko procesowe można nawet z domu czy z pracy. E-rozprawa jednak ma swoje wyzwania oraz potencjalne problemy, o których opowiemy poniżej.

Wyzwania i potencjalne problemy

Przede wszystkim problemem rozpraw zdalnych jest problem wykluczenia telekomunikacyjnego, które dotyczy zazwyczaj osób starszych. Do uczestnictwa w rozprawie zdalnej konieczny jest bowiem laptop lub komputer z kamerą internetową oraz mikrofonem. Wystarczy również smartfon, aczkolwiek przed rozprawą konieczne jest udzielenie dostępu aplikacji, za pomocą której rozprawa się będzie odbywać. Dla osób starszych (dotyczy to zarówno starszych pełnomocników i biegłych) powyższe może stanowić problemy. Nadmienić należy, że czasami brak uczestnictwa w rozprawie może rodzić dla strony/uczestnika negatywne skutki procesowe. Warto w takiej sytuacji zachować chłodną głowę i spróbować problem rozwiązać (lub przynajmniej poinformować Sąd o jego naturze i usprawiedliwić nieobecność).

Kolejnym wyzwaniem jest stworzenie odpowiedniej infrastruktury na poziomie Sądu. Dotyczy to nie tylko jednego komunikatora do odbywania e-rozpraw czy sprawnego systemu pomocy technicznej, ale także umożliwienie każdemu sędziemu połączenie się z odpowiednio skonfigurowanego sprzętu służbowego. Nie jest tajemnicą, że informatyzacja w sądach postępowała bardzo powoli, pandemia zdaje się jednak ten trend odwracać. O ile w połowie 2021 roku praktyka co do przeprowadzania rozpraw zdalnych w sądach była różna (z uwagi m.in na brak infrastruktury technicznej), tak już w drugiej połowie ubiegłego roku sądy zostały zaopatrzone w odpowiedni sprzęt (od tej zasady jednak zdarzają się wyjątki).

E- rozprawa, jak się zachować?

Przede wszystkim należy wnikliwie zapoznać się z wezwaniem z sądu do stawiennictwa na e-rozprawie. Zazwyczaj wszelkie dane co do sprawy oraz informacje techniczne będą zawarte na piśmie z sądu. Bardzo ważne jest aby zapisać numer do kontaktu z odpowiednim departamentem sądu (lub wymiaru sprawiedliwości) w przypadku problemów technicznych.

Proceduralnie e-rozprawa nie różni się od rozprawy zwykłej. Należy zapewnić sobie ubiór odpowiedni dla powagi wymiaru sprawiedliwości oraz odpowiednie warunki lokalowe do uczestnictwa w rozprawie. Ważne jest, że co do zasady na rozprawie zdalnej również należy wstawać w konkretnych momentach rozprawy (np. na odczytanie sentencji wyroku). Praktyka sądów w tym zakresie jest jednak różna i najlepiej śledzić na kamerze zachowanie innych uczestników (w szczególności pełnomocników profesjonalnych) oraz stosować się do zaleceń przewodniczącego składu orzekającego.

Jeżeli mają Państwo wątpliwości co do tego jak zachować się na rozprawie zdalnej a są stroną w sporze cywilnym, warto nie zapominać o możliwości uczestniczenia w rozprawie razem z pełnomocnikiem, sprzed jednego komputera. Zazwyczaj sądy dopuszczają taką możliwość, a osobisty kontakt z pełnomocnikiem może uspokoić stronę i sprawić, że zeznania będą złożone w dużo bardziej komfortowych dla strony warunkach (profesjonalny pełnomocnik zazwyczaj będzie obeznany z praktyką sądu w zakresie uczestnictwa w rozprawach zdalnych).

Czy e-rozprawa powinna zostać w polskim systemie prawnym na stałe?

Jest to problem będący przedmiotem sporu w doktrynie. Z jednej strony bowiem rozprawy zdalne są dużym udogodnieniem przede wszystkim dla pełnomocników, którzy mogą uczestniczyć w rozprawach z całej Polski przed laptopem w swojej kancelarii. Rozprawy zdalne zmiejszają ryzyko kolizji rozpraw i dojazdów, zatem co do zasady jest to zjawisko korzystne dla stron, świadków i przede wszystkim profesjonalnych pełnomocników.

Z drugiej strony nieodzowną częścią każdej telekonferencji są problemy techniczne. Jest to aspekt którego w mojej ocenie nie będziemy w stanie uniknąć, w szczególności mając na uwadze fakt, że co do zasady nie ma możliwości przeprowadzenia próbnego posiedzenia zdalnego, na którym strony sprawdzą sprzęt.

Idea jednak zdaje się być słuszna. Po kilku usprawnieniach na gruncie legislacyjnym rozprawy zdalne mogłyby zostać na stałe w polskim procesie cywilnym. Kwestia ta jednak wymaga wielu doprecyzowań, aby rozprawy zdalne mogły spełniać konstytucyjne i kodeksowe cechy szybkości, sprawności postępowania czy czynnego udziału stron.